لری را درست و به‌ لری بنویسیم

  لری را درست و به‌ لری بنویسیم

(هرمردمی که‌ نتوانند‌ زبان خود راحفظ کنند همه‌ چیزخود را ازدست داده‌ ومثل برف آب میشوند)

همتباران عزیز و گرامی لر ، فرهیختگان،شاعران،نویسندگان،ادیبان ارزشمند و دلسوزان سرزمین زاگرس،درود گرم این حقیر نثار همه‌ی شما باد.

زمان زیادی بود که‌ در این اندیشه‌ بودم که‌ چگونه‌ میتوان به‌صورت علمی ، آکادمیک ونوین قدم در راه‌ حفظ ، بکارگیری و پویایی گویش لری برداشت ؟

بدون شک هر کالایی استفاده‌ نداشته‌ باشد به‌ مرور زمان به‌ کناری انداخته‌ خواهد شد ویا تنها به‌ عنوان کالا یا وسیله‌ایی قدیمی وعتیقه‌ در ویترینهای مغازه‌ها یا موزه‌ها جای خواهد گرفت،زبان وفرهنگ وموسیقی نیزبعنوان ابزارها و وسایل تعریف یک هویت اگر مورد استفاده‌ قرار نگرفته‌ وپویا نباشند یا به‌ مرور از بین خواهند رفت و یا حداکثر بعنوان فولکلور از آنها یاد خواهد شد وبصورت اتوماتیک به‌دست فراموشی سپرده‌ خواهند شد.

زبان ، فرهنگ و موسیقی لری نیز از این قاعده‌ مستثنی  نمیباشد و متاسفانه‌ به‌دلیل عدم نوشتار صحیح و نبود هماهنگی میان نویسندگان وشاعران و روشنفکران  لر در بکار گیری یک نوع رسم الخط واحد که‌ همه‌ی زاگرس نشینان بتوانند آن را خوانده‌ و از آن استفاده‌ نمایند و رواج عمومی داشته‌ باشد وعدم وجود واهتمام فرهنگستان لغت به‌ این کانگای واژه‌های اصیل وکهن، در معرض نابودی قرار گرفته‌ و واژه‌ها وکلمات نارسای عاریه‌ای وناتوان جایگزین آن میشود.

نبود یک رسم الخط واحد و یکسان درمیان اقشار روشنفکر لر( رسم الخطی که‌ متناسب با تمام ویژگیهای گفتاری و آوایی لری باشد ) و استفاده‌ از حروف سلیقه‌ای،غیرآکادمیک و نامناسب از سوی این عزیزان باعث گردیده‌ که‌ ادبیات،اشعار و گویش لری از بیان توانمندیهای خود عاجز مانده‌ و شاعران ونویسندگان هرشعر یا متن  لری تنها خودشان بهترین خواننده‌ و درک کننده‌ی مطالبشان باشند و بخش عظیمی از میراث ادبی وتاریخی وفرهنگی و هزاران واژه‌ی ارزشمند کهن و اصیل این مرز وبوم به‌ فراموشی سپرده‌ شود.

این حقیر بعداز مدتها تلاش و تحقیق و تفحص درمورد زبان زاگرس نشینان ونیزسالها توجه‌ وشنود تلفظ حروف و لغات توسط آنها ومقایسه‌ی دقیق و آکادمیک آن با زبانهای عربی ، ترکی ،فارسی و...و رسم الخط های مورد استفاده‌شان و مشورت و با اساتید بزرگ این عرصه‌ همچون پروفسور دکترکریم زند واساتید برجسته‌ی زبان شناس،نهایتا به‌ این توفیق دست یافتم که‌ به‌ بخشی ازوظیفه‌ی خود دراین راستا عمل نمایم و ساده‌ترین و عملی ترین (درنوع خود) رسم الخط را برای به‌روی کاغذ آوردن لری بکار گیرم ، به‌ جرات میتوان گفت که‌ این رسم الخط برای بیان آواها و نوشتن واژه‌ها  و روش فرا گیری در مقایسه‌ با سایر موارد موجود و مورد استفاده‌ موفق تر خواهد بود % .

ممکن است بعضی از دوستان که‌ نظر ویا دیدگاهی متفاوت از بنده‌ داشته‌ باشند بگویند که‌ این همان روش نگارش کردی است ،بله‌ درست است قصد بنده‌ نیز در واقع همین میباشد که‌ در قالب ارایه‌ی این رسم الخط سعی دارم  پیوندهایی را که‌ سالهای دور و درازی است ازهم گسسته‌ شده‌ از نو وصل شود،اینجانب به‌ واسطه‌ی اشراف تقریبا کامل برتمام لهجه‌های زبان کردی مانند کرمانجی ، سۆرانی ، گۆرانی ، لورانی و...و اختصاص حداقل 15 سال از عمرم در تحقیق مستقیم و حضور دراز مدت در میان تمام به‌کار برندگان زبان کردی در تمام طول زاگرس و بخشهای زیادی از توروس متوجه‌ این مهم گردیدم که‌ ساختار زبانی تمام این مردمان ریشه‌ در یک فرهنگ وهویت داشته‌ و بدون شک کوتاهی در امر تحقیق وتفحص به‌دور از تعصب واعمال سلیقه‌های شخصی وهدفمند وبر مبنای اصول اساسی وعلمی زبانشناسی باعث فاصله‌ افتادن بین این لهجه‌ها که‌ همه‌ شاخه‌های نیرومند یک زبان میباشند گردیده‌ است،هزاران لغت و واژه‌ و اصطلاح که‌ ما آنها را لری معرفی مینماییم در میان زازاها(دملی ها) وکرمانجهای کردستان ترکیه‌ یا درمیان مناطق گۆران و سۆران ولک دقیقا با همان آوا و تلفظ و لحن لرهای لرستان و بختیاری و کوهگیل و دشتستان بیان میشوند وعکس این موضوع هم دقیقا وجود دارد،اگر کسانی در هیات نویسنده‌ ، شاعر،ادیب ،هنرمند و...واقعا ودلسوزانه‌ در پی احیا و زنده نمودن واژگان اصیل وگمشده‌ی لری هستند و بر آنند  تا  لری را حقیقتا با واژگان کهن لری مزین نمایند، بدون شک باید بر ادبیات و نوشتار کردی اشراف یابند و توانایی مطالعه‌ و خواندن کتب کردی را داشته‌ باشند چراکه‌ هزاران واژه‌ ولغاتی که‌ در لری به‌ دست فراموشی سپرده‌ شده‌اند همانهایی هستند که‌ ادبیات کردی را بوجود آورده‌اند و مسبب غنا و اصالت آن گردیده‌اند % ،لذا توصیه‌ی این حقیر به‌ هرعزیز لری که‌ قصد جان بخشیدن وخدمت به‌ فرهنگ و ادب مردمان لررا دارد اینستکه‌ بدور از هرگونه‌ تعصبات محدود کننده‌ وغیرعقلانی، درفراگیری این رسم الخط و توان خواندن ادبیات کردی نهایت سعی خود را بنماید چرا که ‌بی تردید کلید و رمز حیات مجدد ادبیات لری در دل ادبیات کردی نهفته‌ است.امیدوارم این خدمت ناچیز و دلسوزانه‌‌ مورد رضایت و تایید صاحبنظران  لر واقع شده‌ و بتواند ابزاری باشد برای درک عمیق و درست ادبیات،فرهنگ وعرفان  لری  وهماهنگی بین همه‌ی نویسندگان وشاعران لر و یاری دهنده‌ی نسلهای آینده‌ باشد دربسط دادن فرهنگ و ادب وهنر لری . سخن آخر اینکه‌ :  

" لری و نوشتن به‌ لری را در خانه‌ به‌ فرزندانمان بیاموزانیم "  

با ذکر این مقدمه‌ی  کوتاه‌  به‌ نحوه‌ی درست نگارش  "  لری "  میپردازیم :

قبل از بیان هرمطلب به‌ این موضوع اشاره‌ میشود که‌ در نوشتار لری  برخلاف رسم الخط عربی اصوات ( صداها ) علاوه‌ بر داشتن علائم و حروف خاص خود ، برای درست خوانده‌ شدن و درک درست از مفهوم واژه‌ یا جمله‌ به‌طور کامل نوشته‌ میشوند و نحوه‌ی نگارش آنها به‌صورت زیر میباشد : 

صداها در عربی (فارسی)                              صداها در لری 

‌‌‌فتحه‌                                             ئه‌، ه

کسره کشیده‌‌                                            ێ

ضمه‌                                            و

آ (کشیده‌)                                       ئا

ایی،ای                                          ئی ، یی

او                                               ئوو، وو 

مثال برای فتحه‌ : 

احمد = ئه‌همه‌د     در= ده‌ر    درون = ده‌روون      دویدن = ده‌ویده‌ن

اندیکا = ئه‌ندیکا      اندیمشک = ئه‌ندیمشک         چویل = چه‌ویل  

مثال برای کسره‌ کشیده‌ : 

پیترکسه‌ = پیترکێسه‌   میره‌=مێڕه‌  تیغ افتو=تیقێ ئه‌فتۆ برف شدید=به‌رفێ شه‌دید

اشناسه‌ = ئێشناسه‌  ایرم =  ئێڕه‌م‌   اشمارم = ئێشماروم   کربی دا=کوڕێ بی دا 

مثال برای ضمه‌ :  

کهنه‌ = کوهنه‌  گلاب = گولاب  خمره‌ = خۆمره‌   سهده‌ = سوهده‌  غرون= قۆڕوون

کهریز = کۆهریز   اگن = ئێگون   کهبنگ = کۆهبونگ   شرنگی = شوڕونگی

دندال = دوندال   هرمز= هۆرموز  اشترانکوه‌ = ئۆشترانکۆ  بترک = بتوڕوک 

مثال برای  آ ، آ (کشیده‌) :  

آرام = ئارام        آستاره‌ = ئاستاره‌        آریایی = ئاریایی              آرزو = ئارزوو

آواره‌ = ئاواره‌  

مثال برای  ایی ، ای : 

ایگم = ئیگوم   ایایم = ئیایوم  ایدونم =  ئیدونوم   ایرم = ئیڕه‌م   ایخرم = ئیخه‌روم

ایلا = ئیلا  

مثال برای  او : 

اولا = ئوولا      حالوزا = هالووزا    کوچ =  کووچ  اونگل = ئوونگه‌ل (آنها)

دالو= دالوو         اوستا = ئووستا (استاد) 

با توجه‌ به‌ اینکه‌ در لری  تقریبا  هیچ  حرف یا آوایی  از ته‌ گلو یا با نوک زبان ومانند عربی  بیان نمیشود و بعضی ازحروف عربی مانند : ( ث ، ح ، ص ، ض ، ط ، ظ ،ع ، غ ، ذ ) اصولا   نه‌ درنوع تلفظ و نه‌ درآوای  لری وجود ندارند ، لذا در نوشتار به‌ لری : 

* از حرف " س " به‌ جای حروف ( س،ث،ص ) استفاده‌ میشود. 

مثال :    صابون = سابوون    صورت = سووره‌ت  صادق = سادق  صدا = سدا 

* از حرف " ت " به‌ جای حروف ( ت،ط ) استفاده‌ میشود. 

مثال :       طوطی = تووتی             طاق = تاق       طاهر = تاهێر  

* از حرف " ز " به‌ جای حروف ( ز،ض،ظ ،ذ ) استفاده‌ میشود . 

مثال :        ظالم = زالم             ضامن = زامن           ذهن = زهن

* از حرف " ه " به‌ جای حروف ( ه ، ح ) استفاده‌ میشود. 

مثال :      حوری = هووری       حونه‌ = هۆنه‌ ( خانه‌)    حامد = هامد 

* از حرف " ق "  به‌ جای حروف ( ق،غ ) استفاده‌ میگردد. 

مثال :      کلاغ = که‌لاق          غرش = قوڕش           غار= قار 

* از حرف  " ئه‌ " به‌ جای حرف ( ع  ، و صدای  ا  ) استفاده‌ میشود. 

مثال :      عارف = ئارێف         عسل = ئه‌سه‌ل      ابد = ئه‌به‌د 

* در نوشتار به‌ لری  به‌جای گذاشتن علامت تشدید روی حرف مشدد ، حرف مورد استفاده‌ دو بار تکرار میشوند . 

مثال :      خلاق = خه‌للاق                مدت = مودده‌ت   

حال با توجه‌ به‌ مطالب ذکر شده‌ی فوق به‌ بیان الفبای لری و مقایسه‌ی آن با الفبای عربی و انگلیسی میپردازیم :  

حروف الفبا به‌ لری      حروف الفبا به‌ عربی وفارسی         حروف الفبا به‌ انگلیسی  

ئا ، ا                                آ ، ا                                  A,a

ب                                   ب                                   B,b

پ                                   پ                                  P,p

     ت                                ت،ط                                    T,t

ج                                   ج                                     J,j

چ                                   چ                                     ch

خ                                   خ                                     kh

د                                    د                                   D,d

ر،ڕ                                ر                                    R,r

      ز                                 ز،ظ ، ذ،ض                          Z,z

ژ                                   ژ                                     ZH

     س                                   س،ص،ث                          S,s

ش                                  ش                                     sh

ف                                  ف                                   F,f

ڤ                            حرف نداریم                              V,v

ق                                   ق،غ                                 GH

ک                                  ک                                    K,k

گ                                  گ                                    G,g

ل،ڵ                                ل                                      L,l

م                                    م                                    M,m

ن                                   ن                                     N,n

و                                   و                                    W,w

ۆ                             حرف نداریم                              O,o

ه                                    ه،ح                                  H,h

ی                                  ی                                  Y,y

-------------------------------------------------------------------- 

* در نوشتار لری برای حرفهایی که‌ سنگین تلفظ میشوند و این امر باعث تغییر در معنی کلمه‌

 میشود، میتوان از علائم خاصی استفاده‌ نمود،به‌طور مثال حروفی مانند  (  ل ، و ، ر ) که‌ در‎صورت برخوردار بودن از تلفظ سنگین درجهت تشخیص معنا توسط خواننده‌ میتوان آنها را بدین گونه‌ نوشت : (  ڕ ، ڵ ، ۆ ) . 

مثال : 

            لر == لوڕ         لیل = لوله‌            لێڵ =  آب گل آلود

           دۆڕ= دراز         دور= دور           کو = کجا        کۆ = کوه‌

* درزبان و نوشتار لری  حرفی داریم به‌ نام  " ڤ "  که‌ بصورت  حرف  (ف سه ‌نقطه‌) نوشته‌ میشود ودر زبانهای عربی وفارسی معادلی ندارد‌ ولی درالفبای  انگلیسی معادل حرف v  میباشد .  

مثال : 

ڤه‌نیم = (بیاندازیم) که‌ اشتباها بصورت " ونیم "  نوشته‌ شده‌

ڤه‌نده‌ن = (نهادن)  که‌ اشتباها بصورت " وندن "  نوشته‌ شده‌

ڤابوو = بشود            ڤایه‌ =  آرمان،آرزو             ڤابید = شد

ڤیر= اندیشه‌ ، یاد

* هر گاه  صدای  ضمه‌  ( و) در کلمه‌ طوری  تلفظ  شود که‌ نوک زبان به‌ سمت سقف دهان متمایل شود به‌ جای حرف  " و" از حرف (  ۆ )  استفاده‌ میگردد. 

مثال :

  کۆ = کوه‌    خۆر= خورشید     ده‌ورۆ = دوران   لوڕسۆ = لرستان      خۆم = خودم

در زیر به‌ ذکرچند نمونه‌ نوشتار به‌ رسم الخطهای فارسی و لری  و مقایسه‌ی آنها با هم پرداخته‌ میشود : 

‌ مثال 1

فارسی: 

 ای سروناز حسن که‌ خوش میروی به‌ ناز   عشاق را به‌ ناز تو هرلحظه‌ نیاز 

لری: 

ئه‌ی سه‌روێ نازێ هوسن  ک خۆش میره‌وی ب ناز  

                                          ئوشاق را ب نازێ تو هه‌ر له‌هزێ نیاز

مثال 2

فارسی: 

دیده‌ دریا کنم و صبر به‌ صحرا فگنم                

 واندر این کار دل خویش به‌ دریا فگنم 

لری : 

دیده‌ ده‌ریا  کونه‌م و سه‌بر ب سه‌هرا فگه‌نه‌م     

وه‌نده‌ر ئین کار دلێ خیش ب ده‌ریا  فگه‌نه‌م 

مثال 3  

فارسی : 

کنون که‌ در چمن آمد گل از عدم به‌ وجود   بنفشه‌ در قدم او نهاد سربه‌ وجود  

لری :  

کونوون ک ده‌ر چه‌مه‌ن ئامه‌د گول ئه‌ز ئه‌ده‌م  بوجوود

                                       به‌نه‌فشێ ده‌ر قه‌ده‌مێ ئوو نه‌هاد سه‌ر بوجوود 

   رسم الخط فارسی                                           رسم الخط  لوری 

موسرگردون چی او خار زردم      مو سه‌رگه‌ردوون چی ئوو خارێ زه‌ردوم

به‌ کول هی اکشم هورجین دردم     ب کوول هه‌ی ئێکشوم  هۆرجینێ  ده‌ردوم

گله‌ زبردلون  ره‌ مو دارم             گله‌ ز به‌ردلوونێ ڕه‌مۆ داروم

نپرسیده‌ بکرد هیرد و لوردم         نه‌پۆرسیده‌ بکه‌رد هیردو له‌وه‌ردوم 

******

موچی داری که‌ چیدن برگ و بارم     مو چی  داری  ک چیده‌ن به‌رگ و بارۆم

مو او کوگی که‌ سهدن کهسارم           مو ئوو که‌وگی  ک  سۆهدێن کۆهساروم 

مو چی صیدی به‌ کول نو صیادون     مو چی  سه‌یدی ب کوولێ  نو سه‌یادوون

که‌ بی کوه‌ وکمر در خین وخارم        ک  بی  کۆ و که‌مه‌ر ده‌ر خین و خاروم 

****** 

تل بید چکنم ، ساش بکنم خاو         ته‌لێ بیدێ چوکونوم ، ساش به‌کونم  خه‌و

ناکسی برنشو ونم  و افتو               ناکه‌سێ بوڕنشو ڤه‌نم  وه‌  ئه‌فتۆ

تو ننال داغ  و دلی تا خوم بنالم         تو نه‌نال داق  وه‌ دلی تا خۆم  بناله‌م

نالکم مشهور بیه‌ د کل عالم              ناله‌که‌م مه‌شهوور بییه‌  د کوللێ  ئاله‌م

تو که‌ ها کل مئزنی و سر تلمیت        تو ک ها  کل مێزنی  وه‌ سه‌رێ  ته‌لمیت 

سربکش و سیل بکو لئوه‌ بیمه‌ سیت    سه‌ر به‌کش و سه‌یل به‌کۆ لێوه‌  بیمه‌ سیت  

****** 

دار صد جا برسم  هم  مئکه‌ وا  نوو  دارێ  سه‌د جا  بوڕسه‌م  هه‌م مێکه‌  ڤا نوو

باد دئورو مئزنش  و برزی  آسو     بادێ ده‌ورۆ  مێزنه‌ش  وه‌ به‌رزی  ئاسوو

خورموه‌ خرم  موه‌  یه‌ روزگاری     خۆرمووه‌  خوڕه‌م  مووه‌ یه‌ی  ڕوزگارێ

دل ایلام شاد  موه‌  وانو بهاری        دلێ  ئیلام  شاد  مووه‌  ڤا  نوو به‌هارێ

کوه‌ الون آو مئکه‌ برفئا  نثاری        کۆهێ  ئه‌ڵوه‌ن  ئاو مێکه‌  به‌رفیا  نساری

کل شادی مئزنن  د بختیاری          کلێ  شادی  مێزنه‌ن  د  به‌ختیاری

****** 

در آخر این سروده‌ را پیشکش مینمایم به‌ تمام دوستداران و پاسدارندگان فرهنگ، ادب ،هنر وموسیقی لری : 

 م  لوڕێسم  ز لوڕسۆ

                  م  لوڕێسم  به‌ختیاری

        هۆرموزی ، بووشێهر و لاری ، کۆهگیل وچهارمه‌هالی

هه‌م  کۆچک و هه‌م  گه‌پم ، زاگروس سه‌رامه‌

             هه‌ی  د  هه‌ولێر ( اربیل ) تا خه‌لیج  مه‌سکه‌ن و جامه‌ 

لوڕێ کوردم ، کوردێ لوڕم ، م  ڕووله‌ی  دنا  و  هه‌ڵگوردم  

                                          جۆنمه‌  مێکه‌م  فدا  سی  نیشتمانم  

                                             تا به‌موونی  سه‌ربوله‌ند ، زێدێ (زادگاه‌) لوڕانم  

=======================================

وه‌هید  که‌مالی ئیلامی -  مێهرێ 2708   (9-2008)