کوردە لوڕەکان ، قەیرانی شوناس و چارەنووسێکی هەڵواسراو !(به شی یه که م )-نووسینی : وەحید کەماڵی ئیلامی

هەرچەندە بابەتی ناسیونالیزم و چەمکی دەوڵەت-نەتەوە بە واتای مودێرنی خۆی لەسەردەمی پاڵەوی یەکەم پێناسە کرا لە ئێران و زمان و شوناسی بە فارس بوون بە فەرمی و بە شێوازی سیستەماتی سەپێندرا بەسەر هەموو گەلانی ناوخۆی ئێران بەڵام جیاوازییەک هەبوو لەنێوان پێکهاتەی کوردەلوڕەکان لەگەڵ باقی نەتەوەکانی ناوخۆی ئێران بە نیسبەت ئەم مەسەلەیە.  

پێشەکی

بابەتی کوردە لوڕەکان یەکێکە لە کێشە هەڵواسراوە ستراتیژییەکانی مێژوو ، ئێستا و داهاتووی نەتەوەی کورد و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان کە بە داخەوە سەرەرای هەبوونی زۆر پەرتووک و نووسراوەو لێکۆلینی جۆراجۆر لەم بوارەدا و هەوڵ و تێکوشانی ماندوونەناسانەی زۆر کەسی دڵسوزی نەتەوەی کورد ، هێشتا دەرەنجامی دڵخوازی لێنەکەوتووەو کوردەلوڕەکان وەکو پێکهاتەیەکی سەرەکی لەنەتەوەی کورد چی لەبواری دیموگرافی و چی لە بواری جوگرافی نەیانتوانیوە خۆیان لە چوارچێوەی قەبارەی رامیاری – نەتەوەیی – جوگرافی کورد و کوردستان ببیننەوەو ئەنتیگرەی ببن چی لە هەرێمی کوردستان و وڵاتی عیراقی فدراڵ و چی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و وڵاتی ئێران و ئەم بابەتە خەسارێکی زۆری گەیاندووتە کوردی لوڕ بە تایبەتی وەکو بەشێکی زۆر و بەرچاو لەنەتەوەی کورد و بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی کورد و کوردستان بە گشتی.

بە دابڕان و دوورکەتنەوەی کوردەلوڕەکان لە قەبارەی رامیاری نەتەوەیی کوردو کوردستان ، کوردە لوڕەکان نە توانیان خۆیان وەکو نەتەوەو وڵاتێکی جیاوازو سەربەخۆ پێناسە بکەن و نەیشە توانیان خۆیان ببیننەوە لە نێو شوناس و هوییەتی نەتەوەکانی چواردەوریان وەک عەرەب و فارس و بەلوچ و بە بەردەوامی مێژووی دەسەڵاتە سیاسیەکانی وڵاتانی عیراق و ئێران و تورکیا بە تایبەت لەدوای سەردەمی سەفەوی و عوسمانییەکان تاوەکو ئێستا کوردەلوڕەکان و هێز و پوتانسییەلی مرۆڤی و کۆمەڵایەتیان بەکرێ گیراوەو بەکارهاتووە وەکو ئامێر و سەرباز و لەشکەر دژ بە وڵاتان و دەسەڵاتی رکابەر و دراوسێ تەنانەت بگرە لەدژی بزووتنەەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی کورد لە هەردوو وڵاتی ئێران و عیراق و بەم شێوەیە کوردە لوڕەکان هیچکات یان نەیانتوانیوە یان دەرفەتی ئەوەیان پێنەدراوە کە بیر لە ڕاستەقینەی شوناس و عرقی نەتەوەیی خویان بکەن.

کورده لوڕەکان وەکو بەشێکی گەورە لە پێکهاتەی کۆمەڵگەی کوردەواری‌و دانیشتوانی زنجیرە چیای درێژ‌و پان‌و بەرینی زاگرۆس، هەر لە سەرەتای دەستپێکردنی ژیان‌و مێژووی نووسراوی شارستانییەت لە داوێنی شاخ‌و داخەکان‌و دەشت‌و دۆڵەکانی ئەم جوگرافیایە ژیاون‌و بە پاراستنی زەوی‌و کولتور‌و زمانەکەیان و...هتد، ڕۆلێکی یەکجار بەرچاویان هەیە لە هەموو بوارەکاندا نەک تەنها لە ناوچەکانی دێرینی نێشتەجیبوونی خۆیان، بگرە لە زۆر ڕووداو‌و پێشهاتی کۆمەڵایەتی، ڕامیاری، ئابووری، سەربازی، کولتوری‌و هتد، کە لە نێوان دەوڵەت‌و نەتەوە دراوسێەکانی ڕوویداوە. کورده لوڕەکان لە زۆر بواردا بنەڕە‌تیترین‌و سەرەکیترین بەردی بناغەی شارستانییەت‌و پێشکەوتنە مرۆڤایەتیەکانیان داناوە لە ئاسیای ناوین‌و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

ئەو ئاسەوارانەی کە لە ناوچە لوڕنشینەکاندا دۆزراونەتەوە نیشاندەری ئەوەن کە بەر لە (80-100) هەزار ساڵ پێش زایین مرۆڤ لەم ناوچانە ژیانی بەسەر بردووە‌و مێژووی شارستانییەت‌و شارنشینی لە ناوچە لوڕنشینەکان بە گوێرەی زۆر لێکوڵینەوەی زانستی‌و ئەکادیمی‌و مەیدانی‌و پەیدابوونی زۆر ئاسەواری کۆن دەگەڕێتەوە بۆ دوانزە (12000) هەزار ساڵ بەر لە زایین، ئەمە ئەو زانیاری‌و مێژووەیە کە تا ئێستا بە دەست کەوتووە‌و هیچ دوور نییە کە لە داهاتوودا لە ئەنجامی لێکوڵینەوەکان‌و پەیدابوونی ئاسەوار‌و نیشانەی دیکە ئەم مێژوویە بگەڕێتەوە بۆ دواتر.

سەرەڕای ئەو هەموو بە سەرهات‌و ئاڵوگۆڕانەی کە بە درێژایی چەندین هەزار ساڵ بە سەر ئەم بەشە لە نەتەوەی کورد هاتووە‌و هەر چەندە تەنانەت زمان‌و زاراوەی کوردی لوڕی نەهاتووەتە سەر ڕێزمان‌ورێنوس ‌و داب‌و نەریت‌و کولتور‌و ئەدەب‌و مۆسیقا‌و زاراوە‌و زمانی کورده لوڕه کان هێشتا بە شێوازێکی زارەکی ماوەتەوە، بەڵام پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی لوڕ ئەوەندە کۆن‌و ڕیشەدار‌و قایمە، کە تا ئێستاش زۆرینەی تایبەتمەندیە ڕەسەنەکانی خۆی بە باشی‌و خاوێنی پاراستووە‌و هەوڵدانی نەیارانی نەتەوەی کورد بۆ تواندنەوەی کورده لوڕەکان لە نێو خۆیان نەیتوانیوە بگات بە ئەنجام.

بۆ ڕۆشنایی زیاتری خوێنەری ئەم بابەتە لەگەڵ فاکتەرەکانی پێناسەو پێکهاتەی کوردەلوڕەکان ،ناوەڕۆکی ئەم بابەتە بە شێوازی خوارەوە پۆلێن دەکرێت:

1- واتای وشەی لوڕ

2- لوڕ کێن‌و ڕەگەزیان چییە؟

3- پێناسەی کوردی لوڕ و شێوەزاریان

4- هەشیمەت و ژمارەی کوردی لوڕ

5- جوگرافیای دانیشتنی کوردەلوڕەکان

6- کورتەیەک لە مێژووی دەسەڵاتە ڕامیارییەکان لە نێو کوردی لوڕ

7- ئایین و ئایین زا لە نێو کوردی لوڕ

8- کوردە لوڕەکان و ئێرانچێتی (پان ئێرانیزم )

9- کوردە لوڕ و دەسەڵاتەکانی پاڵەوی و کۆماری ئیسلامی لە ئێران

10- کوردی لوڕ و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی کورد

11- کوردی لوڕ و هێزە سیاسییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان

12- بۆچوون و پێناسەکانی ئێستای کۆمەڵگای کوردی لوڕ لە بواری شوناسی نەتەوەیی 

13- دەرفەت و پرسیارەکان

14- پیشنیارەکان

کوتایی

1- واتای وشەی لوڕ

سەبارەت بە واتای وشەی " لوڕ " یان " لوێڕ "  یان  " لێڕ " چەند بیڕو بۆچوونی جۆراوجۆر لە ئارادایە، ئەم وشەیە لە هەندێ لە ناوچە لوڕنشینەکان بەو جێگایانە دەگوترێت کە دارستانی چڕ‌وپڕیان هەیە، لە بەر ئەوە هەندێ کەس لەو بڕوایەدان چونکە زۆرینەی ناوچە لوڕنشینەکان شاخاوی‌و دارستانین، بۆیە ناوی لوڕ‌و لوڕستانیان بەسەردا بڕاوە، میر شەرەفخانی بەدلیسی مێژوونووسی بە ناوبانگی کورد کە لە قۆناغێک لە سەردەمی سەفەوییەکان لە بارەگای شا تەهماسبی سەفەویی کاروباری ناوچە کورد‌و لوڕنشینەکانی ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەکانی پێ سپێردرابوو لە پەرتوکی شەرەفنامە جگە لەوەی کە لە لوڕە‌کان وەکو یەکێک لە هۆزە سەرەکییەکانی نەتەوەی کورد نێودەبات لە سەر ئەو بڕوایەدایە کە ئەم بەشە لە نەتەوەی کورد بۆیە ناوی لوڕیان بە سەردا دابڕاوە کە لە مەڵبەندی "مانڕوود" (ناوچەیەکی باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستانە لە نزیکەی کەنداوی هورموز) گوندیک هەیە بە نێوی کوردە‌و لە نزیکی ئەو گوندە دەربەندێک هەیە کە بە زاراوه ی لوڕی پێ دەڵێن "کووڵ"، لە نێو ئەم دەربەندەش شوێنێک هەیە کە نێوی "لوڕ" ە‌و لەبەر ئەوەی ڕە‌چەڵەکی هۆز‌و خێڵە کورده لوڕەکان لە سەرەتا دانیشتوی ئەو شوێنە بوونە بۆیە ناوی خۆیانیان ناوە بە "لوڕ".

لە لایەکی دیکەوە لە باکووری شاری لوڕنشینی ئەندیمشک کە ئێستا دەکەوێتە پارێزگای خوزستانی ئێران شارێکی کۆن‌و ڕوخاو هەیە بە نێوی "لوڕ" کە ئاسەواری چەندین ئیمپراتۆرییەت‌و دەسەڵات، وەکو، مادەکان، پارتەکان، ساسانییەکان، ئەشکانیەکان‌و سەرەتاکانی سەردەمی ئیسلامییەت تیایدا دۆزراوتەوە‌و هەندێ لە مێژوونووسان بڕوایان وایە کە ئەم شارە کەوتووەتە بەر شاڵاو‌و هێرشی مەغۆلەکان‌و لەنێو چووە، جا لە بەر ئەوەی ئەم شارە جێگای باوک ‌و باپیرانی کورده لوڕەکان بووە ناوی لوڕ‌و لوڕستانیش لەوەوە دێت. هەندێ بیر‌و باوەڕی تریش هەیە کە لە بەر ئەوەی لە ڕاستیدا نزیک نین‌و هیچ بەڵگەیەک بۆ سەڵماندنیان لە ئارادا نیە ئاماژەیان پێ ناکەین.

2- لوڕ کێن‌و ڕەگەزیان چییە؟

لە چوار چێوەیەکی گشتی وەکو هەموو نەتەوە ئاری‌و ئێرانییەکان بێگومان لوڕەکانیش بەشێکن لە ڕەگەزە ڕەسەنەکان کە تەنانەت بەرلە نووسینی یەکەم لاپەڕەکانی مێژووش نیشتەجێی ئەو ناوچانە بوون‌و بە هەزاران ساڵە تیایدا دەژین.دوکتور نێگەهبان کە یەکێکە لە پسپۆڕە دێرین ناسەکانی ئێران‌و بەساڵان لێکۆڵینەوە‌و لێگەڕینی کردووە لە تەپە‌و گردەکانی چغازەنبیل، چغامێش‌و هەفت تەپە ، دەڵێت کورده  لوڕەکان هەمان ئیلامییەکانن، کە بە لانیکەم شەش هەزار ساڵ مێژوویان هەیە لەم ناوچانە. دیترامانی فەرەنسی و هوتوم شیندلەر لە سەر ئەو باوەڕەدان کورده لوڕەکان هەمان "گووتییەکان‌و لۆلۆییەکان"ن کە لە دانیشتوانی دێرین‌و زۆر کۆنی زنجیرە چیای زاگرۆس بوون.

هەندێکی دیکە لە مێژوونووسان‌و پسپۆڕانی مێژووناس ڕەچەڵەکی کورده لوڕەکان دەگەڕێننەوە بۆ "کاسییەکان" کە لە گەڵ گەلانی دیکە یەکێتی سێ لایەنەیان لە ڕۆژئاوای ئێران پێکهێنا لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەتی ماد‌و لە کۆتاییدا مادەکان لە ساڵی (612)ی بەر لە زایین دەوڵەتی ئاشووریان بە تەواوەتی شکستدا‌و شاری نەینەوایان داگیر کرد.دەربارەی ڕەگەزی ڕەسەنی کاسییەکانیش بیڕوڕای جیاواز هەیە‌و هەندێ پیانوایە کاسییەکان "ئارین"‌و هەندێکی دیکەش دەڵێن "ئازیانین"‌و بەر لە ئارییەکان‌و مادەکان نیشتەجێی زاگرۆس ببوون.

3- پێناسەی کوردی لوڕ و شێوەزاریان

لە بەر ئەوەی زاراوە‌و زمانی کورده لوڕه کان بە شێوەیەکی زانستیانە ئیشی ڕێزمانی‌و لێکۆڵینەوی لە سەر نەکراوە‌و تا ئێستاش کورده لوڕەکان بە تایبەتی ئەوانەی کە نیشتەجێی ناوچە لوڕ نشینەکان له روژهه ڵاتی کوردستانن ڕێزمانێکیان نییە بۆ نووسینی زمانەکەیان، زۆر لایەن وەکو فارسەکان‌و تورکە ئازەرییەکان هەوڵیانداوە تاکو کورده لوڕەکان‌و شێوە زاری کوردی لوڕی وەکو بەش یان لقێک لە نەتەوە‌و زمانەکانی خۆیان لە قەڵەم بدەن، یان بۆ ئەوەی جیاوازی بخەنە نێوان پیکهاته کانی  نه ته وه ی کورد، زاراوەی کوردی لوڕییان بە زمانێکی جیاواز لە زمانی کوردی پێناسە کردووە‌و چەندین تیۆری دوور‌و درێژ‌و بەڵگەی ساختەشیان بۆ تاشیوە.

ئەوەی کە شێوە زاری لوڕی بەشێکی جیایی هەڵنەگرە لە باقی شێوە زارەکانی زمانی کوردی لە لایەن زۆر کەسایەتی پایەبەرز و زمانناس‌و لێکوڵەر‌و دەیان پسپۆڕ‌و شارەزا لە بواری زماندا پشتڕاست کراوەتەوە، ئەگەر پسپۆڕانی زمانناس‌و نەتەوەناس ئەو دەرفەتەیان ببوایە کە لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی و زانستی وپراکتیکیان کردبا لە سەر شێوە زارەکانی زمانی کوردی لە هەر چوار پارچەی کوردستان بە گشتی‌و ناوچە لوڕ نشینەکان بە تایبەتی بیگومان هیچ دوو دڵییەکی نەدەما لەوەی کە نەک تەنها شێوەزاری لوڕی، بەڵکو داب‌و نەریت‌و کولتور‌و زۆرینەی فاکتەرە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگای کوردی لوڕ لەگەڵ باقی پێکهاتەکانی نەتەوەی کورد وەکو یەکن‌و مێژوویەکی هاوبەش‌و دێرینیان هەیە. زۆربەی پسپۆڕانی زمانناس شێوەزارەکانی زمانی کوردیان بەمشێوەیە پۆلێن کردوتەوە.

-کرمانجی ژووروو

-کرمانجی ناوەڕاست

-کرمانجی خواروو

-گۆرانی

کە هەر کام لەم شێوە زارانەش بە گوێرەی ئەو دیمۆگرافیا‌و جوگرافیایەی کە بە کاری دێنن چەندین لقی جۆراجۆریان هەیە کە ئەمەش نەک جیاوازی نییە، بەڵکو دەوڵەمەندی زمان‌و شێوە زارەکانی کوردی پیشان دەدات. زاراوەی لوڕیش دەچێتە چوارچێوەی شێوە زاری کرمانجی خواروو کە بۆ خۆیشی چەندین شێوە زاری جۆربەجۆری هەیە وەکو زاراوەی خۆرماوایی (خوڕەم ئابادی)، بەختیاری، بویرئەحمەدی، مامەسەنی (مەمەسەنی)، کێوە گێلو، زاراوەی دزپێلی (دزفولی)‌و ئەندیمشکی، زاراوەکانی بوشەهری‌و هورموزیانی، دەشتستانی‌و تەنگستانی، بەردستانی، شوانکارە‌و ...هتد کە زۆرینەیان زۆر لە یەک نزیکن‌و بە باشی لە یەکتر تێدەگەن‌و هەروەها هەزاران وشەی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ شێوە زارەکانی دیکەی زمانی کوردی.

4- هەشیمەت و ژمارەی کوردی لوڕ

بە هۆی ئەوەی کە هەتا ئێستا سەرژمێرییه کی  ڕاستەقینە‌و زانستیانە‌و مەیدانی لەسەر ژماره ی کوردی لوڕ نەکراوە‌و هیچ ئۆرگان یان ڕێکخراوێکی فەرمی ئەم ئیشەی نەکردووە، بۆیە ئامارێکی ڕاستەقینە وباوەڕ پێکراو لەم بوارە دا  لە به ر ده ست  نییە، بەڵام بە گوێرەی ئەو ئامارانەی کە دەوڵەتانی ئێران وعێراق سەبارەت بە دانیشتوانی پارێزگاکانیان دەریان خستووە‌و بە لەبەرچاوگرتنی ڕێژەی ئەو کورده لوڕانەی کە لە پارێزگا غەیرە لوڕەکاندا دەژین(مەبەست ئە پارێزگایانەیە کە بە گوێرەی نەقشەی فەرمی سنووری پارێزگاکان بەشێکی زۆر لە کورده لوڕەکان‌و ناوچە لوڕنشینەکانیان لە جەماوەر‌و ناوچەکانی خۆیاندا دابڕیوە)، ژمارەی سەرجەم کورده لوڕەکان لە وڵاتی پارچەکراوی کوردستان وناوچەکانی دیکە زیاتر له  "ده ملیۆن " کەسه کە زۆربەیان دانیشتوی ڕۆژهەڵاتی کوردستانن.

5- جوگرافیای دانیشتنی کوردەلوڕەکان

زۆرینەی ئەو شوێنانەی کە کورده لوڕەکان تیایدا نیشتەجێن هەڵکەوتوتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان‌و ولاتی ئیرانن و ژمارەیەکی زۆریش لە کورده لوڕەکان دانیشتوی باشووری کوردستان‌و وڵاتی عێراقن.

لە وڵاتی ئێران نزیکەی 7 پارێزگا بە تەواوەتی بە جەماوەر‌و جوگرافیای سرۆشتی‌و ڕامیارییەوە ژینگەی مێژوویی‌و هاوچەرخی کورده لوڕەکانە کە ئەمانەن :

 لوڕستان یان خۆرماوا (خوڕەم ئاباد) - چهارمەحاڵ‌و بەختیاری -کۆەگیلویە‌و بویرئەحمەد - پارێزگای شیراز کە ئێستا بە فارس دەناسرێت– مەرکەزی (ئەراک) - بوشەهر- هورموزیان (هورموزگان).

جگە لەمە کورده لوڕەکان وناوچە لوڕنشینەکان بەشێکی لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی وجوگرافیایی ئەم پارێزگایانە پێکدێنن واتە پارێزگاکانی :

کرماشان – ئیلام - هەمەدان – ئیسفەهان - باشووری کرمان –باکووری خوزستان.

لە باشووری کوردستان‌و وڵاتی عێراق کورده لوڕەکان دانیشتووی ئه م  پارێزگایانەن:

هەولێر – کەرکوک – سلێمانی – دیالە – صلاح الدین - واست - میسان. واتە لە شار‌و شارۆچکەکان‌و دەشتەکانی وەکو : چەمچەماڵ، خانەقین، دووزخورماتو، جەلەوڵا، دەشتی هەولێر، دەشتی کۆیە، شارەزوور، دەشتی بیتوێن، مەنەلی (مەندەلی)، جەسان، ترساق، هەشیمە، زرواتیە، بایرای(بەدرە)، عەلی غەربی، عەلی شەرقی، باغسای، کووت و...هتد.

جیاواز لەمانە ژمارەیەکی زۆر لە کورده لوڕەکان لە دەرەوەی جوگرافیا وناوچەکانی خۆیان دەژین، بۆ وێنە بەشێکی زۆر لە کورده لوڕەکان لە باکووری ئێران لە پارێزگاکانی گیڵان‌و مازەندەران، لە باکووری خۆرهەڵسان(خوراسان)،قەزوین، زەنجان وناوچەی سایین قەڵای پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا دەژین کە زۆرتر لە خێڵەکانی "چگنی" ، "پاپی" ، "بەیرانوەند"‌و "چاردۆڵی (چەرداوڵی)ن. بەشێکی دیکە لە کورده لوڕەکان کە لە خێڵی مامەسەنی (مەمەسەنی) ناوچەی نوورئابادی شیرازن کەوتوونەتە پارێزگای سیستان وبەلووچەستان . لە وڵاتی عێراقیش جگە لەو کورده لوڕانەی کە دانیشتوی ناوچەکانی باشووری کوردستان‌و لێواری سنووری عێراق‌و ئێرانن هەتا پارێزگای میسان، ژمارەیەکی زۆر لە کورده لوڕەکان (کە هەندێ لە سەرچاوەکان ژمارەیان بە زیاتر له یه ک ملیون دەزانن) دانیشتوی شارە گەورەکانی عێراقن وەکو بەغدا کە بە " کوردی لوڕ" یان " کوردی فەیلی" ناسراون.

گڕوپێکی دیکە لە کورده لوڕەکان دانیشتوی وڵاتی تورکیا‌و باکووری کوردستانن کە لە باشووری کوردستانەوە کۆچبەر کراون بۆ ئەو وڵاتە، وەکو خێڵی "شێخ بزەینی" کە بەشێکیان لە ناوچەی "هایمانا" لە پارێزگای ئەنقەرە(ئانکارا)دەژین. بە گوێرەی هەندێ سەرچاوەی نافەرمی ژمارەیەک لە کورده لوڕەکان لە چوارچێوەی خێڵ وعەشیرەت کە ڕەنگە ژمارەیان بگات بە 50000 کەس دانیشتوی وڵاتی ئیسراییلن‌و مێژوویێکی تایبەت بە خۆیانیان هەیە.بەشێکی دیکە لە کورده لوڕەکان دانیشتوی رەسەنی وڵاتانی لوبنان , سوریا,(بەرزاییەکانی گوڵان یان جولان),کوەیت,بەهرێن و رۆژئاوای پاکستانن.

6- کورتەیەک لە مێژووی دەسەڵاتە ڕامیارییەکان لە نێو کوردی لوڕ

تەمەنی ڕامیاری کۆمەڵگای کوردی لوڕ مێژوویەکی دوور‌و درێژی هەیە‌و کورده لوڕەکان لە هەموو قۆناغەکانی مێژووی ڕامیاری-کۆمەڵایەتی ئێران‌و عێراق‌و ناوچەکە هەر لە کۆنەوە بگرە ەتا ئێستا ڕوڵێکی بەرچاویان گێڕاوە. هەر لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئیلام‌و مادەکان‌و دەوڵەتانی هەخامەنێشی، ئەشکانی، ساسانی، ئەفشاری‌و زەندییەکانەوە هەتا دەگاتە سەفەوییەکان، عوسمانییەکان، قەجەرەکان، پالەوییەکان‌و عێراق‌و ئێرانی ئێستا، کوردی لوڕ لە هاوکێشە ڕامیاری وکۆمەڵایەتییەکانی ناوچەکەدا ڕۆڵی خۆی بینیوە. هەندێ جار خاوەن دەسەڵات ودەوڵەتی تایبەت بە خۆیان بوونە‌و هەندێ جاریش بە یارمەتی‌و هاوبەشی‌و یەکێتی لەگەل گەلانی دیکەی ناوچه که  بە شێوازێکی هاوبەش دەسەڵاتیان بەڕێوەبردووە‌و.

لە سەرچاوە مێژووییەکاندا زۆر بابەت وئاماژە هەیە سەبارەت بە بەشداری‌و دەسەڵاتدارێتی کورده لوڕه کان بە تایبەت لە ئێران‌و کاریگەریان لەسەر هاوکێشە رامیاری، ئابووری، سەربازی وکۆمەڵایەتیەکانی ناوچەکەدا. کورده لوڕەکان چەندین فەرمانڕەوایی ودەوڵەتی تایبەت بە خۆیانیان بووە کە گرینگترینیان ئەمانەن :

-  دەوڵەتی کاسییەکان کە دواتر لەگەڵ گەلانی دیکەی ناوچەکە ئێمپراتوریەتی ئیلام‌و مادیان دامەزراند.

-  دەوڵەتی ساسانییەکان کە کورده لوڕه کان  بەشێکی زۆر لەم دەسەڵاتەیان بە دەسته وه  بوو.

-  دەوڵەتی هەزار ئەسپ کە فەرمانڕەواییەکی سەربەخۆ‌ و خاوەن دەستور‌و دەسەڵاتێکی دادپەڕوەر‌و بێ وێنە بووە لە ناوچەکەدا.

-  فەرمانڕەوایی دینەوەر‌و شارەزوور کە بە "حەسنەوییە" بەناوبانگ بوون.

-  فەرمانڕەوایی فەزلووییەکان کە بە "لوڕی گەورە" ناسراون.

-  فەرمانڕەوایی ئەتابەکانی لوڕی بچووک کە وەکو دەوڵەت دەسەڵاتدارێتیان کردووە.

-  دەوڵەتی زەند (زەندییەکان) بە ڕێبەرایەتی کەریم خانی زەند کە لە خێڵی زەندی ناوچەی ملە ئایر (مەڵایر- ملە ئاگر)ی لوڕستان بووە.

-  فەرمانڕەوایی والییەکانی "پشتکۆ"‌و "پێشکۆ" کە زیاتر لە سێسەد ساڵ دەسەڵاتدارێتیان کردووە.

-  چەندین فەرمانڕەوایی دیکە وەکو : فەرمانڕەوایی زەنگی، فەرمانڕەوایی ئەرتقی،  فەرمانڕەوایی شائەرمەن و...هتد، کە بە هەزاران ساڵ یەک لە دوای یەک دەسەڵاتدارێتیان کردووە.

لە ساڵی 1928 ز دوایین دەسەڵاتدارێتی ناوچەیی کورده لوڕەکان بە فەرمانڕەوایی "غوڵام ڕەزاخانی ئەبووقەدارە" کە لە ناوچەی پشتکۆ (پارێزگای ئیلامی ئێستا) ببوو، لە لایەن ڕەزاشای پالەوییەوە بە بێ شەڕ‌و پێکدادان لە نێو چوو ‌و بە ڕۆیشتنی غوڵام ڕەزاخان بۆ ولاتی عێراق، دەسەڵاتدارێتی خۆجێیی کورده لوڕەکان کۆتایی پێهات.

کورده لوڕەکان لە مێژووی ڕامیاری وتێکوشانی ئازادیخوازانەیان بەرانبەر بە داگیرکەرانی دەرەوە‌و ناوەوە لە سەرەتای سەدەی بیستەمە وە‌و بە دامەزرانی دەسەڵاتە داگیرکەرە ناوەندییەکاندا هەتا ئێستا خاوەن چەندین شۆرش‌و بزوتنەوەی بە نرخ وکەسایەتی گەورە‌و بەناوبانگن، جگە لەو کەسایەتییانەی کە ڕۆڵی پاشایەتیان گێڕاوە لە مێژووی کۆنی ئەم بەشە لە نەتەوەی کورد، بۆ وێنە :هورموز (سەرکردەی سوپای ئێرانییەکان لە کاتی ساسانییەکان‌و شەڕ لەگەڵ عەرەبەکان)،  کەریم خانی زەند‌و ...هتد . لە سەدەی ڕابردووش زۆر کەسایەتی بەناوبانگ‌و خوڵقێنەری مێژووی خەباتی ئازادیخوازیان بووە کە لە چارەنووسی هاوکێشەکانی ڕامیاری نێوخۆی ئێران‌و عێراق کاریگەر بوونە‌و ڕۆڵی یەک لاکەرەوەیان بینیوە، بۆ وێنە دەکرێ لە: بزوتنەوەی گەورەی سەردار ئەسعەدی بەختیاری لە کاتی مەشڕوتەخوازی لە ئێران - سەرهەڵدانی دلێرانی تەنگستان بە سەرکردایەتی ڕەییس عەلی دڵواری لە دژی بریتانییەکان‌و پرته غاڵییەکان - شۆڕش وبەرخۆدانی قەیەم خەیر (قەدەم خەیر)‌و براکانی دژ بە سوپای ڕەزاخان وبریتانییەکان - بزوتنەوەی بی بی مەریەمی بەختیاری دژ بە دەسەڵاتی ناوەندی لە سەردەمی پالەوی – شۆڕشی کەی لوڕاسبی باتوولی بویرئەحمەدی دژبە دەسەڵاتی ناوەندی ئێران– بزوتنەوەی مەڵاغوڵام حسێنی سیاەپووری بویرئەحمەدی دژ بە دەسەڵاتی ناوەندی ئێران‌و تەنانەت بزوتنەوەی ئیسماعیل خانی سەولەت ئەلدولەی قەشقایی کە بە یارمەتی‌و پشتگری کورده لوڕەکان دژبە دەسەڵاتی ناوەندی ئێران پێکهات‌و کەسانێک وەکو تەوفیق وەهبی بەگ لە سەردەمی شێخ مەحموودی حەفید‌و ڕەفیق حلمی سەرکردەی حێزبی هیوای کوردستان لە باشووری کوردستان وعێراق نێو ببردرێت. زۆر کەسایەتی‌و جۆڵانەوەی دیکەش لە مێژووی کورده لوڕەکاندا هەیە کە لەم کورتەیە دەرفەتی ئاماژە پێدانیان نابێت.

7- ئایین و ئایین زا لە نێو کوردی لوڕ

سەرەرای ئەوەی کە کۆمەڵگای کوردەلوڕەکان و جوگرافیای دانیشتنیان ناوەندی لەدایک بوونی ئایینی کوردی " یاری "ە و کوردە لوڕەکان هەتاکو دەرکەوتنی ئایینی ئیسلام باوەریان بە ئایینی یاری و زەردەشتی و ئایینەکانی دیکەی ئەو سەردەمە بووە وەک میترایی ، مەزدەکی ، مانەوی و ..هتد ، بەڵام

لە دوای دەرکەوتنی ئیسلام، کورده لوڕەکان ئایینی ئیسلامیان وەرگرت‌و ئێستا زۆرینەی پێکهاتەی کوردی لوڕ موسڵمانن ‌و لە سەر ئایینزاکانی شیعە‌و سوننەن. کورده لوڕەکان به تایبه ت لە دوای دامەزرانی دەسەڵاتی سەفەوییەکان لە ئێران هەر وەکو نەتەوەکانی دیکە، یان بە زەبری شمشێر، یان لە پێناوی بەرژەوەندی‌و مانەوە ئایینزای شیعەیان وەرگرت‌و بەشێک لە کورده لوڕەکان کە لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان مابوون لە سەر ئایینزای سوننە مانەوە، بەڵام ئێستا نزیکەی لە سەددا هەشتای (80%) کورده لوڕەکان لە‌ سە‌ر ئایینزای شیعەن. بەشێکی دیکه ی کورده لوڕەکان هیشتا لە سەر ئایینەکانی دیکە وەکو یارسان‌و بەهایی‌و جوولەکە‌و ماونەتەوه.

8- کوردە لوڕەکان و ئێرانچێتی (پان ئێرانیزم)

جوگرافیای دانیشتنی کوردە لوڕەکان و هەڵکەوتی ستراتیژی دیموگرافیای کوردی لوڕ لە ئێران وای لێکردوون کە کوردە لوڕەکان تەنانەت بە بێ ویستی خۆیانیش بێت ناچار بن بەشداری بکەن لە هاوکێشەکانی لانیکەم بەشی ناوەند و بەشی باشوور و بگرە لە ڕۆژئاوای ئێران واتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئەگەر چاوێک بخشێندرێت بە مێژووی ڕامیاری-کۆمەڵایەتی ئێران لەسەردەمی کۆنەوە هەتاکو ئێستا بە باشی ڕۆلی کاریگەر و حاشاهەڵنەگری کوردە لوڕەکان دەبیندرێت لە هاوکێشە ڕامیارییەکان و ململانییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی ئێران.

کوردە لوڕەکان بەتایبەت لە سەدەمی هێرشی ڕومییەکان بۆ خاکی ئێران ، هێرشی عەرەب و فراوان خوازی پەیرەوانی ئایینی ئیسلام لە ناوچەکە و لە ئێران ،هێرشی مەغولەکان بۆسەر ئێران ، ململانییەکانی نێوان دەسەڵاتەکانی سەفەوی و عوسمانی ،هێرشی وڵاتانی پورتەقال و بریتانییەکان بۆ داگیرکردنی باشووری ئێران و چەندین ڕووداو و شەڕی دیکە نێوان ئێران و وڵاتانی درواسێ وەک : هێرشی ڕژیمی بەعس و...هتد ، هەموو کات وەک قەڵغانێکی مرۆیی و سەربازی پارێزگاریان کردووە لە خاکی ئێران بە گشتی و ناوچەکانی دانیشتنی خۆیان بە تایبەتی . ئەمە لە ئاست وڵاتانی دراوسێ و هێرشی دەرەکی و لە ئاستی ناخۆیی ئێران و هێرشی دەسەڵاتە ناوەندییەکان بۆسەر ناوچەکانیان بە تایبەت لە سەردەمی دەسەڵاتی سەفەوییەکان هەتا سەردەمی دەسەڵاتی پاڵەوی یەکەم (رەزاخانی میرپێنج )لە ئێران هەمووکات خۆڕاگریان کردووە لە بەرانبەر دەسەڵاتی ناوەند و ئەم بابەتە لە بەرچاوترین ڕووداوەکانی ناوخۆیی ئێرانە لە مێژووی ڕامیاری – سەربازی سەردەمی سەفەوییەکان ، قەجەرەکان و هەتا پاڵەوییەکان.

کوردە لوڕەکان بەدرێژایی مێژوو نەک تەنها خۆیان بەرپرسیار دیوە لەبەرانبەر پاراستنی هەموو خاکی ئێران لە بەرانبەر هێرشەکانی دەرەوە بەڵکو هەمووکات دەستێوەردانیان کردووە لە چوونییەتی و چەشن و پێناسەی دەسەڵاتی ناوەندی کەبەسەر هەموو گەلانی ئێران حوکمی کردووە.بەرچاوترین وێنە بۆ ئەم مەسەلەیەش داگیرکردنی تاران لەلایەن سوپای لوڕەکان بە سەرکردایەتی سەردار ئەسعەدی بەختیارییەلە سەردەمی مەشرووتە خوازی لە ئێران ، هەرچەندە نەتەوەکانی دیکەی ئێران وەک تورکی ئازەریش بەشدار ببوون لەو ڕووداوە بەڵام کوردە لوڕەکان سەرەکی و تەواوکەری داگیرکردنی تاران بوون.

بۆیە لەنێو کوردەلوڕەکان و کۆمەڵگای لوڕ و ڕوناکبیرانی لوڕ دەمارگرژییەکی بەهێز هەیە بە نیسبەت مەسەلەی ئێران و پاراستنی کیانی ئێرانی بوون و جوگرافیای ئێران و زۆرینەی ئەو تیوریسییەنانەی کەچەمکی ئێرانچێتی و پان ئێرانیزمیان پێناسە کردووەو تەنانەت لە کاتی ئێستاش ئاڵاهەڵگری ئەم چەمکەن لە نێو کوردەلوڕەکان سەریان هەڵداوەو دەسەڵاتە ناوچەییەکانی کوردی لوڕ وەکو ؛ ئەتابەکە لوڕەکان و والییەکانی لوڕ و...هتد ، هیچکات ئارەزووی دابڕان لە ئێران یان دامەزڕاندنی وڵاتێکی سەربەخۆیان لا نەبووەو ڕەوا بوون و خۆیان و دەسەڵاتە خۆجێییەکانیان گرێداوە بە پاراستنی جوگرافیای گشتی ئێران و دەسەڵاتی ناوەندی لە ئێران .

ئەم چەمکە لە نێو زۆرینەی بەرهەم و ڕوانگەی بەشێکی زۆر لە توێژ و چین و بیرمەندانی کومەڵگای کوردەلوڕەکان بە بەرچاوی دەبیندرێت و کە مرۆڤ چاوێک بخشێنێت بە هونەر و موسیقاو پەرتووک و گوفتمانی کۆمەڵگای کوردەلوڕەکان لای ڕوون دەبێت کە لە ئەنجامی مێژوویەکی پڕ ئێش وئازار و سیاسەتی ناوەندە یەک لە دوای یەکەکانی دەسەڵاتی ناوەندی لە سەر پێکهاتەی کوردی لوڕ ئێستاکە چەمکی ئێرانچێتی بووە بە غرور و خۆبایی زۆرینەی کۆمەڵگای کوردی لوڕ و سەرەرای ئەو هەموو زوڵم و زوور و حیقارەتانەی کە نەتەوەی سەردەست و ناوەندەکانی دەسەڵات کردوویانە بەرانبەر بە کوردە لوڕەکان ، دیسان کوردە لوڕەکان خۆیان بە خاوەنی سەرەکی ئاو و خاکی وڵاتی ئێران دەزانن و پارێزگاری لێدەکەن .!

هەرچەندە بابەتی ناسیونالیزم و چەمکی دەوڵەت-نەتەوە بە واتای مودێرنی خۆی لەسەردەمی پاڵەوی یەکەم پێناسە کرا لە ئێران و زمان و شوناسی بە فارس بوون بە فەرمی و بە شێوازی سیستەماتی سەپێندرا بەسەر هەموو گەلانی ناوخۆی ئێران بەڵام جیاوازییەک هەبوو لەنێوان پێکهاتەی کوردەلوڕەکان لەگەڵ باقی نەتەوەکانی ناوخۆی ئێران بە نیسبەت ئەم مەسەلەیە.

وەکو دەزانین زۆرینەی گەلانی ئێران وەکو ؛ عەرەب ، کورد ، ئازەری و ...هتد لە چوارچێوەی چەمکی شوناسی نەتەوەیی و نەتەوەبوون خۆراگریان کرد دژ بەم سیاسەتانە و تەنها لە ڕووی ڕامیاری و دەسەڵاتەوە بەرەنگاری ئەم مەسەلەیە نەبوون بەڵکو فاکتەری شوناسی نەتەوەیی یەکێک بوو لە سەرەکیترین هۆکارەکانی ململانی نێوان نەتەوەکانی ئێران و دەسەڵاتی ناوەند و دەبینین هەر ئەم فاکتەرە بوو بە هۆی ئەوەیکە نەتەوەکانێک وەکو ئازەری و کورد لەبەشی سەرەوەی رۆژهەڵاتی کوردستان بتوانن لە قوناخێک (هەرچەندە لەڕووی کات کورت ماوەش بووبێت)کیانی نەتەوەیی خۆیان دابمەزرێنن لە چوارچێوەی دەسەڵاتێکی سیاسی وەک کۆماری ئازەربایجان و کۆماری کوردستان و تەنانەت لە دوای لە ناو چوونی ئەو کۆمارانەش دیسان هەر فاکتەری بەهێزی شوناسە کە توانیوییەتی بەرخۆدانی ئەم گەلانە بە زیندوویی ڕابگرێت و تا کاتی ئێستاش ویستی بونیادنانی کیانی رامیاری –نەتەوەیی لە دڵی جیلی نوێ ئەم نەتەوانە وەک سەرەکیترین داخواز و هۆکاری چالاکیاندا بمێنێت.

ئەم مەسەلەیە لای پێکهاتەی کوردی لوڕ بە چەشنێکی دیکە ڕوویداو بە هۆی ئەوەیکە کێشەو گرفتەکانی پێکهاتەی لوڕ لەگەڵ شوناسی سەردەست و دەسەڵاتی ناوەندی تەنها لە چوارچێوەی رامیاری مایەوەو کوردە لوڕەکان بە زۆر هۆکاری جۆراجۆر نەیانتوانی فاکتەری شوناس تێکەڵ بکەن بە ویستە رامیارییەکانی خۆیان بۆیە دەبینین بە دوای سەرکوتی هەموو دەسەڵاتە خۆجێییەکان و دەسەڵاتی والییەکانی لوڕستان لە لایەن دەسەڵاتی تازە پێگەیشتووی پاڵەوی ، ئیتر کوردەلوڕەکان نەیانتوانی تەنانەت نیمچە سەربەخۆیی ڕامیاری پێشوویانیش ڕابگرن و لە بواری شوناسی نەتەوەییش کەوتنە بەر شاڵاوی بەهێزی شوناسی بەفەرمی ناسراو لە لایەن ناوەندەوەو بە دوای نیو سەدە پێکهاتەی کوردی لوڕ تووشی قەیرانێکی قووڵ ببوو لە بواری شەوناسی نەتەوەیی و بۆیە بە ناچار تەنها چەمکی " ئێرانی بوون "یان هەڵبژراد وەک شوناسی باڵای خۆیان و فاکتەرەکانی بەنەتەوە بوون هەر ڕۆژ لاوازتر ببوون لای کوردەلوڕەکان .

ئێستا کومەڵگاو پێکهاتەی کوردی لوڕ بەرانبەر بە پرسیاری " ئەتو شوناست چییە یان چ نەتەوەیەکی"؟ وەڵامێکی ناڕوون و گشتیی هەیە و دەڵێت : " من ئێرانیم و لوڕم " ! و هەچەندە ڕەنگە بتوانێت هەندێ فاکتەری مێژوویی و جوگرافی بهێنیت بۆ شوناسی باڵای ئێرانی بوونی خۆی و چوارچێوەیەکی بۆ پێناسە بکات بەڵام لە پێناسەکردنی " لوڕ بوونی " خۆی دیسان بەناچار پشت دەبەستێت بە فاکتەرەکانی ئێرانی بوون و ناتوانێت پێکهاتەی " لوڕ" پێناسە بکات وەکو نەتەوەیەکی سەربەخۆ یان بەشێک لە شوناسە ڕاستەقینەکەی خۆی واتە : " کوردی لوڕ " .

واتە لای ئەو بە پێچەوانەی نەتەوەکانی دیکە " سەرەتا ئێرانییە و دوایی لوڕ " !

لە حاڵیکدا ئەگەر کوردێکی دیکە یان یەکێکی دیکە لە نەتەوەکانی ئێران ڕووبەڕووی ئەم پرسیارە کەیت ئەگەر نەڵێت : " کوردم و کوردستانی یان ئازەری و ئازەربایجانی یان ..." دەڵێت :" کوردی ئێرانم ، عەرەبی ئێرانم یان تورکی ئێرانم " واتە سەرەتا ئاماژەدەکات بە شوناسی نەتەوەیی خۆی و دوایی شوناسی ئێرانی بوونەکەی بەڵام لە زاری هیچ کوردێکی لوڕ نابیسترێت کە بڵێت : " لوڕی ئێرانم " !بەڵکو دەڵێت :  ئێرانیم و لوڕم ، واتە شوناسی باڵاو سەرەکی خۆی بە ئێرانی داناوەو "لوڕ" بوونی خۆی لە پلەی دوویەم .

دەبێ بگوترێت کە کوردەلوڕەکان هیچکات نەیانتوانی لە بابەتی ناسیونالیزمی رامیاری-نەتەوەیی پێناسەیەکی ڕاستەقینە بکەن لە خۆیان و شوناسیان بۆیە بیروکەی پاوانخواز و چەواشەکاری ئێرانچێتی لە لایکەوە تووشی قەیرانی شوناسی کردوون و لە لایەکی دیکەشەوە نەیانتوانیوە ئەنتیگرەی شوناسی سەردەستیش ببن واتە " فارس بوون " ، تەنانەت لە ژێر کاریگەری قووڵی پان ئێرانیزم وایان لێهاتووە کە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی باقی نەتەوەکانی ئێران وەکو ؛ عەرەب و تورک و بەلووچ و تەنانەت کوردیش بە مەترسییەکی گەورە بزانن بۆ هەیکەلی ئەو شوناسە چەواشەیەی  کە بەسەریاندا سەپێندراوە واتە "ئێرانی بوون " و بۆیە دەبینین هەر بەم هۆیە و بە درێژایی مێژووی خەباتی ڕزگاریخوازی نەتەوەکان لە ئێران ، کوردە لوڕەکان هەمووکات وەک داردەست و سەربازی باوەفای دەسەڵاتی ناوەندی ڕوڵی کاریگەرو بەرچاویان بووە لە سەرکوتکردنی نەتەوەکانی دیکەی ئێران و هەتائێستاکەش ئەم ڕولِە دەگێڕن. بە واتایەکی دیکە دەکرێت وا بگوترێت کە " کوردەلوڕەکان پارێزەرە بێ شوناسەکانی چەمکی ئێرانچێتین و بە بندەستی خۆیان ، بندەستی نەتەوەکانی دیکەی ئێرانیشیان گەرەنتی کردووە " !.

9- کوردە لوڕەکان و دەسەڵاتەکانی پاڵەوی و کۆماری ئیسلامی لەئێران

بەدوای هاتنە سەردەسەڵاتی ڕەزاخانی پاڵەوی و پێناسەکرانی چەمکی دەوڵەت-نەتەوەو پێشخستنی ڕامیاری " یەکسان سازی نەتەوەیی " لە هەموو ناوچەکان و لە نێو هەموو نەتەوەکانی ئێران لەلایەن دەسەڵاتی تازە پێگەیشتوو ، ناوچە لوڕنشینەکان و کوردەلوڕەکانیش وەک هەموو نەتەوەکانی دیکەی ئێران کەوتنە بەر شاڵاو و پەلاماری سیاسەتی " یەک دەوڵەت-یەک نەتەوە " و شۆڤینیزمی تاشراوی نەتەوەیی فارس.

"لێرەدا بەرلەوەی باس لەم بەشە بکرێت ، کورتەیەک لەسەر شوناسی دروستکراوی " فارس " دەوترێت:

وشەی فارس کە بە دەیان ساڵە وەکو ناوی نەتەوەیەک بەکار دەهێندرێت لە ڕاستیدا ناوی نەتەوەیەک نییەو ناوی ناوچەیکە کە دەکەوێتە پارێزگای شیراز لە ئێران کە ئێستا پێدەڵێن " استان فارس" و ریشەی ئەم وشەیە "پارس" یان " پەرس"ە کە ئەویش لە وشەی " پەرت "ەوە وەرگیراوە و " پەرتە " یان پارتییەکان هەمان بەشەن لە مادەکان کە یاغی دەبن لە دەسەڵاتی ماد و خەڵکی ماد پێیان دەڵێن " پەرتە" واتە : "دابڕاو و پەرتەوازە بوو".

وشەی "پارس"یش لەبن کاریگەری وێژەو زمانی عەرەبی دەبێتە "فارس"و لە ڕاستیدا هیچکات ناوی نەتەوەیەک نەبووەو بە هەڵە و بە زانابوون ئەم وشەیە تاشراوە بۆ ناوی نەتەوەو شوناسێک کەلە ڕاستیدا هەبوونی نییە.

کە دەگوترێت فارس یان پارس ئەمە ئاماژەیە بە ناوچەو شوێن و شارێکی کۆن لە پارێزگای شیراز. (شاری کۆنی پەرسپۆلیس کە یونانییەکان ئەم ناوەیان بۆداناوەو لە بنەڕەتدا پەرتپۆلیسە).کە دەگوترێت فارسی یان پارسی واتە کەسێک کە خەڵکی ناوچەی فارس یان پارس بێت . کە دەگوتریت پارسیان واتە پارسییەکان و دیسان ئاماژەیە بە خەڵکی ناوچەو شاری کۆنی پارس نەک ناوی نەتەوەیەک و ئەم وشەیە بە هەڵەو بە پشت بەستن بە سیاسەتی یەکسان سازی نەتەوەیی ولە پێناو تاشینی یەک نەتەوە لە هەموو نەتەوەکانی ئێران دانراوە بۆ هەموو ئەو نەتەوانەی کە دانیشتووی جوگرافیای ئێرانن و هەرکامیان شوناس و ناوی ڕەسەنی تایبەت بەخۆیان هەیە ".

بەرلەهاتنی دەسەڵاتی پاڵەویی ، ناوچە لوڕنشینەکان لەنێو خۆیان دابەش کرابوون بە چەند بەش وەکو ناوچەی " لوڕی گەورە " و "لوڕی بچووک " و دەسەڵاتی ئەتابەکە لوڕەکان و والییەکان نزیکەی 500 ساڵ حوکمڕانیان دەکرد بەسەر ئەم ناوچانە.والییەکانی لوڕستان ڕەوابوونی دەسەڵاتی خۆیان لە ناوەندی دەسەڵات و پاشا وەردەگرت و لە بەرانبەردا باجیان دەدا بە ناوەندو لەکاتی شەڕ لەگەڵ هەر هێزێکی دەرەکی سەربازیان دابین دەکرد بۆ سوپای ناوەندو سەربەست بوون لە شێوازی حوکمڕانی کردن لە ناوچەکانی بن دەسەڵاتی خۆیان و دانانی یاساو ڕیسا لەو ناوچانەدا.

هەرچەندە کوردەلوڕەکان تا سەردەمی پاڵەوی خاوەنی دەسەڵاتی خۆجێیی بوون بەڵام پێناسەی ئەم دەسەڵاتانە هەمیشە سیاسی-سەربازی-مالیاتی (باجدەر) بوو و ڕەنگ و بۆنی شوناسی نەتەوەیی پێوەیان دیار نەبوو بۆیە هیچ چەشنە میراتێکی نەتەوەیی و خوڵقینەری شوناسیان بەجێ نەهیشت لە دوای نەمانیاندا کە لە پاشەڕۆژ بکرێتە فاکتەر یان هۆکارێک بۆ پاراستنی شوناسی ڕاستەقینەی کوردەلورەکان یان ببێتە هۆیەک بۆ سەرهەڵدان و ڕاپەڕینی جیلی نوێ لە بەرانبەر شوناسی تازەو دەسەڵاتی نوێ ،بۆیە کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی والییەکان لەلایەن ڕەزاخانی پاڵەویی تەنها یەک سەرهەڵدانی بەرچاو لە مێژووی باشووری ڕۆژهەڵات ڕوویدا کە ئەویش شۆڕشی ئیلام یان شۆڕشی "ڕنۆ" بوو کە سەرهەڵدانێکی چەکداری و سیاسی بوو و لە ڕاستیدا چەمکی ناسیونالیزمی نەتەوەیی زۆر پێوە دیار نەبوو و ئامانجەکانی زیاتر لە چوارچیوەی داخوازە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا پێناسەکرابوون ئەویش نە بە شێوازێکی نووسراو بەڵکو تەنها بە شێوازێکی زارەکی بۆیە دەکرێت بڵەین چەمکی ناسیونالیزم و پێناسەی نەتەوەیی لە نێو کوردی لوڕ (مەبەست کوردەلوڕەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە) لە دایک نەبوو یان بە واتایەکی دیکە بە مردوویی لە دایک ببوو لە کاتی لە دایک بوون و پێناسەکرانی ناسیونالیزم لە نێو نەتەوەکانی ناوچەکەو شوناسی نەتەوەیی کوردەلوڕەکان بوو بە قوربانی و لیستووکی شوناسی سەپێندراو بەسەر گەلانی ئێران.

 لە لایەکی دیکەوە سەرەڕای ئەو هەموو هێزو دەسەڵاتەی کە کوردەلوڕەکان بوویان لە سەردەمی والییەکان بەڵام بەهۆی ئەوەیکە دەسەڵاتی ناوچەیی والییەکان هیچ هەنگاوێکی زانستیان هەڵنەگرتبوو لە پێناو چەمکی شوناسی نەتەوەیی و ناسیونالیزم لە نێو کوردەلوڕەکان بۆیە دەبینین بە کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی والییەکانی لوڕستان ، لوڕەکان پێ دەنێنە سەردەمێک کە هیچ چەشنە ئامادەکاری پێویستی بۆ نەکراوە لە بواری شوناسی نەتەوەیی و بەم شێوەیە ناتوانن وەک شوناسی ڕاستەقینەی خۆیان تێپەڕی قوناخی دەوڵەت-نەتەوە ببن و بۆیە تووشی قەیرانی قووڵ دەبن لە بواری شوناسی نەتەوەیی کە تا ڕۆژی ئەمڕۆش نەیانتوانیوە لێ رزگار بن.

دوای ڕۆخانی دەسەڵاتی پاڵەوی لە ئێران و سەقامگیربوونی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لەسەر گەلانی ئێران ، برینی قەیرانی شوناس دوو هێندە قووڵتر ببوو لە نێو کوردەلوڕەکان و ئەگەر لە سەردەمی پاڵەوییەکان شوناسی کوردەلوڕەکان تەنها کەوتبووە بەر پەلاماری شوناسی دەستکردی فارس ، بە هاتنی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی کوردەلوڕەکان کەوتنە بەر شەپۆلی دویەمی توانەوە (ئاسمیلاسیون) کە ئەویش شەپۆلی ئایدیاو شوناسی توندڕەوی ئایین زای شیعە بوو کە بە یەکجاری کۆمەڵگای کوردەلوڕەکانی بەرەو هەڵدێڕێکی مەترسیدار برد لە بواری شوناسی نەتەوەیی و تەنانەت وای لێکردن کە ئێستا بەشێکی هەرەزۆری جیلی نوێ کوردی لوڕ لە شوناسی ڕاستەقینەی خۆی هەڵبێت و هەوڵی ئەوە بدات جێگایەک و پێناسەیەک بۆ خۆی بدوزێتەوە لە نێو شوناسی نەتەوەکانی دراوسێ بەتایبەت شوناسی نەتەوەی فەرمی و سەردەست.